بازخوانی مفهوم عشق

بازخوانی مفهوم عشق

(محمدجان ستوده)

با مدعی مگویید اسرار عشق و مستی

تا بی خبر بمیرد در درد خود پرستی           «حافظ»

یکی از مفاهیم کلیدی که ما را یاری می رساند تا لذت متون ادبی به ویژه شعر عارفان را بچشیم، فهم و درک مفهوم عشق است که به منزله روح در کالبد شعر عارفانه و غنایی دمیده است و آن را جان بخشیده است. این مفهوم در عصر حاضر نیز یکی از مفاهیم کاربردی در هنر و ادبیات است که از گریبان فلم، موسیقی، نقاشی، خطاطی، شعر، داستان و دیگر گونه های هنر نیز سر به در می آورد. کلمه عشق به دلیل کثرت کاربرد در مسایل روزمره، گاه گاهی به ابتذال می گراید و مانند مفاهیم سیاسی رایج، بی اعتبار و ذلیل جلوه می کند. بنابر این، این مفهوم نیاز به یک بازخوانی جدی دارد تا از لابلای این بازخوانی چهره اصلی این مفهوم نمایانده شود.

عشق از کلمه عربی «عشقه» که نام یک نوع گیاه است گرفته شده است. این گیاه به گونه طبیعی علاقه دارد تا خویشتن را به تن گیاهان دیگر بچسپاند تا به حدی که در تن آن گیاه نفوذ کند و با او به صورت کل در آمیزد و از دو تن به یک تن واحد تبدیل شود. در نهایت این علاقه مندی «عشقه پیچان» یا به اصطلاح ما «پیچک» منجر به خشکی و هلاکت گیاه مورد علاقه او می شود. گیاهی که در انحصار «پیچک» قرار می گیرد در نتیجه خود می خشکد تا پیچک زنده بماند.

شاید در نخست عشق نیز با چنین بار مفهومی وارد ادبیات و هنر شده باشد تا اینکه به دست عارفان می افتد و از آن کیمیایی می سازد که می تواند «مس» انسان را  «زر» بسازد. به گفته حافظ:

«آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند

آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند»

اینک عشق را با مفاهیم و تعبیرهای متفاوت آن در شعر عارفانه و غنایی بازخوانی می کنیم:

1 ـ  عشق، جوهر حیات و فضیلت:

در شعر عارفان، عشق به منزله ماده حیات کائنات و مدار گردش هستی آمده است. تمام جهان به نیاز عشق آفریده شده است تا آنکه عاشق و معشوق حقیقی معنا پیدا کنند. سرحلقه عشق بازان جهان، انسان هاست به ویژه انسان های عارف که آنان در روز «آیینه مصاف» ازلی در آیینه دل خویش معشوقی را دیده اند که برای رسیدن به او باید از تمام هستی بگذرند و در این راه باید صادقانه و استوار حرکت کنند. یکی از تفاوت های عمده انسان با ملایک که باعث شد تا ملایک به پای آدم سجده کنند، موضوع عشق بود که از دید عارفان ملایک این امتیاز را نداشتند؛ به گفته حافظ: «جلوه یی کرد رخت دید ملَک عشق نداشت/ عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد». یا: «فرشته عشق نداند که چیست ای ساقی/ بخواه جام و گلابی به خاک آدم ریز» سپس انسان اشرف مخلوقات گردید و شایسته عشق ورزی و عشقبازی شد. آنانی که در این راه، بیدل شده اند، دلداران و زندگان ابدی خواهند بود.

هرآن کسی که در این حلقه نیست زنده به عشق                     

 بر او نمرده به فتوای من نماز کنید                      حافظ

مرده بودم، زنده شدم، گریه بودم، خنده شدم                         

 دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم                 مولانا

فلک جز عشق محرابی ندارد                                       

جهان بی خاک عشق آبی ندارد                          نظامی

جهان عشق است و دیگر زرق سازی

همه بازی است، الا عشق بازی                          نظامی

زندگی چیست عشق ورزیدن                       

زندگی را به عشق بخشیدن

زنده است آنکه عشق می ورزد                    

تن و جانش به عشق می ارزد                           ه. ا. سایه

در راه عشق گر برود جان ما چه باک            

ای دل تو آن عزیز تر از جان نگاه دار                   ه. ا. سایه

2 ـ عشق، بیگانه و یگانه با کفر و ایمان:

در شعر شاعران بزرگ، بیگانه گی و یگانه گی کفر و ایمان نیز در مقام عشق ورزی به نظر می رسد. این کیمیا می تواند که در یک تعامل عجیب، کفر و ایمان را به هم بیامیزد و هردو را در یک تن «کافرِ مومن» جمع کند. کفر و ایمان نیز در طریقت عشق مفهوم ویژه یی دارد چنانکه رنجیدن نیز در این طریقت کافری است؛ در حالی که وفا کردن و ملامت کشی، عیب پوشی و خوش بودن به منزله ایمان است: «وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم/ که در طریقت ما کافری است رنجیدن/ به پیر میکده گفتم که چیست راه نجات/ بخواست جام می و گفت عیب پوشیدن» و مومن یا کافر بودن شخص از نظر شرع، مانعی برای عشق ورزی نیست.

عشق را با کفر و با ایمان چه کار                 عاشقان را با تن و با جان چه کار             عطار

هرکرا در عشق محکم شد قدم                    برگذشت از کفر و از اسلام هم                عطار

عشق را با کافری خویشی بود                    کافری خود مغز درویشی بود                  عطار

3 ـ بی پروایی عشق:

عشق آنچنان که خود بی پرواست، عاشق را نیز در بسیاری از مسایل زندگی بی پروا می سازد، عاشق، پند نیوش نیست، پند عشق از نظر عاشق ابلهی است. از دید عاشق کسانی که پند عشق می دهند خود شایسته اندرز دادن می باشند.

به قول هاتف اصفهانی: «پند آنان دهند خلق ای کاش/که زعشق تو می دهندم پند» یا «ای پدر پند کم ده از عشقم/ که نخواهد شد اهل، این فرزند». بی پروایی حافظ را اگر بخواهیم در یک بیت شرح دهیم، بیت زیرین است: «پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت/ ناخلف باشم اگر من به جوی نفروشم» که حافظ در این بیت با بی پروایی تمام، بهشتی را که زاهد به نقد جان خویش خریدار آن است به یک جو می فروشد.

من ترک عشق و شاهد و ساغر نمی کنم                 

صد بار توبه کردم و دیگر نمی کنم                     حافظ

همه شب نهاده ام سر چو سگان بر آستانت                 

که رقیب در نیاید به بهانه گدایی                       فخرالدین عراقی

ناصح به طعن گفت که رو ترک عشق کن                   

محتاج جنگ نیست برادر، نمی کنم              حافظ

4 ـ صفای عشق:

در طریقت عشق، دروغ گفتن و خود را بزرگ دیدن شرط ادب نیست. عاشق هیچ نیست مگر گدای در معشوق. از جهت بی ریایی و راستی در کردار و گفتار عاشق است که گاه گاهی او را به مرز کفر می کشاند و الا زاهدان بسیارند که جلوه ی شان در محراب و منبر به گونه دیگر است اما چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند. به همین دلیل هیچ کسی آن ها را کافر نمی خواند. عاشق می داند که تنها و تنها در مقام راستی است که انسان می تواند هستی و جان خویش را ببازد. زیرا با جان و هستی نمی شود مزاح کرد و به دروغ همه چیز خویش را باخت. در حالی که در مقام ریا و دروغ، گذشتن حتا از منافع بسیار کوچک، دشوار می نماید.

از سوی دیگر در مقام عشق ورزی، رنگ و بوی بی معنا شده و مرزهای زبان و نژاد و و کفر و ایمان از میان می روند. برای عاشق بیان کردن سخن عشق مطرح است تا اینکه به چه زبانی و توسط چه کسی.

یکیست ترکی و تازی در این معامله حافظ                 

حدیث عشق بیان کن بدان زبان که تو دانی             حافظ

عشق هایی کز پی رنگی بود                                    

عشق نبود عاقبت ننگی بود                      مولانا

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن              

منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن                       حافظ

عشق صورت نیست عشق معرفت                             

هست شهوت بازی ای حیوان صفت           عطار

هر کرا جامه زعشقی چاک شد                                 

او زحرص و جمله عیبی پاک شد                       مولوی

حتا با زبان بی زبانی نیز می شود از عشق سخن گفت:

گرچه تفسیر زبان روشنگر است                               

لیک عشق بی زبان روشنتر است                         مثنوی معنوی

5 ـ آتش عشق:

در کاربرد امروزی، بیشتر قلب تیر خورده را نماد قلب عاشق می گیرند که این نماد نیز بیشتر در عشق زمینی کاربردی تر است که تیر عشق، قلب عاشق را می شگافد. اما در حوزه عشق عرفانی بیشتر آتش نماد عشق است از این روی که آتش وقتی هرچیزی را بسوزاند آن چیز پاک می شود و یا خاکستری که از آن باقی می ماند پاک است. و هرچیز ناپاکی در محضر آتش پاک می شود. عشق نیز انسان عارف را می سترد و پلیدی های او را می سوزاند تا وی را شایسته درگاه عاشق بسازد. بنابر این، عشق آتش است نه تیر کمان؛ زیرا تیر کمان، قلب را می میراند، مردن مطلقی که در آن پاکی و شایسته گی در کار نیست.

در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد               

عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد                   حافظ

زتاب آتش سودای عشق اش                                   

بسان دیگ دایم می زنم جوش                           حافظ

آتش است این بانک نای و نیست باد             

هرکه این آتش ندارد نیست باد                                مثنوی معنوی

عشق، آتش به سینه داشتن است                                

دم همت بر او گماشتن است                             ه. ا. سایه

مفهوم سوختن نیز در کلام عارفان بسامد فراوان دارد چنانکه در کوتاه ترین جمله، مولانا شرح حال خویش را چنین بیان کرده است: «حاصل عمرم سه سخن بیش نیست/ خام بودم، پخته شدم، سوختم» که خامی، پخته گی و سوخته گی، تنها با ابزار عشق معنا پیدا می کنند.

 6 ـ لذت عشق:

نمی شود لذت عشق را وصف کرد چون این لذت وصف شدنی نیست، حتا عاشقان نتوانسته اند که آن را با ابزار زبان بیان کنند. تنهاترین چیزی که می شود در این باب فهمید، شور و مستی بی پایان است که نصیب روح و قلب عاشق می شود و وی را از هفت شهر پر خوف و خطر عشق می گذراند. این مایه مستی به عاشقان شجاعت و قوت قلب می دهد تا آنان قمار جان خویش را ببازند و خود را هدیه معشوق کنند. لذت عشق در نزد عارفان لذت وصال محبوب است و برای این وصال و این لذت است که عطار نیشابوری گفته است: «ذره ی عشق از همه آفاق به/ ذره ی درد از همه عشاق به» یا: «هرکه را در عشق چشمی باز شد/ پای کوبان آمد و جانباز شد».

در ابیات زیر لذت و طعم عشق را به سهم خویش می چشیم:

فاش می گویم و از گفته خود دلشادم                        

بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم                      حافظ

تا شدم حلقه به گوش در میخانه عشق                      

هردم آید غمی از نو به مبارکبادم                       حافظ

شادباش ای عشق خوش سودای ما                

ای طبیب جمله علت های ما                            مولانا

7 ـ فرجام عشق:

عطار در مثنوی منطق الطیر، فرجام عشق را فقر و فنا می داند که عاشق در معشوق نیست می شود. فقر عاشق عارف به معنای نیستی در هست معشوق است و نیز ما و من را کنار گذاشتن و در وحدت زنده گی کردن است. فنا نیز به معنای از سر جان گذشتن و در معشوق فناشدن است که شرط بقا است. در عشق تا عاشق در معشوق فنا نشود، بقا نمی یابد.

بعد از این وادی فقر است و فنا                   کی بود اینجا سخن گفتن روا

عین این وادی فراموشی بود                        گنگی و کری و بیهوشی بود

مولانا فرجام عشق را زیبایی و سرخوشی می داند او عشق خود را زیبا و نغز می خواند از دید وی عشق همانند آفتاب و ماه است. از منظر او کسی که لذت باختن قمار جان را در راه عشق چشیده باشد، سراسر در پی باختن یک قمار دیگر است:

خنک آن قمار بازی که بباخت آنچه بودش             

بنماند هیچ اش الا هوس قمار دیگر

زهی عشق زهی عشق که ما راست خدایا                        

چه نغز است و چه خوب است و چه زیباست خدایا

چه گرمیم چه گرمیم از این عشق چو خورشید                  

چه پنهان و چه پنهان و چه پیداست خدایا

حافظ فرجام عشق را در نخستین بیتی که در دیوانش آمده است چنین شرح داده است:

الا یا ایهاالساقی ادر کاسا و ناول ها           که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

تحصیل عشق و رندی آسان نمود اول        وآخر بسوخت جانم در کسب این فضایل